Compañía K, de William March

William March naceu en 1893, cursou a carreira de Dereito e, cando Estados Unidos entrou na I Guerra Mundial en 1917, alistouse no Corpo de Marines, participando en distintas batallas en Francia, recibindo condecoracións pola súa actuación na fronte. Despois da guerra traballou de executivo, e en 1933 publicou Compañía K, iniciando unha carreira como escritor. Morreu en 1954.

De entrada, dous aspectos me sorprenderon desta novela: a súa estrutura e a data da súa publicación. O libro componse coas testemuñas de 113 soldados, breves e sinxelas, conformando un conxunto extraordinariamente coherente e orixinal, que lle dá un carácter moderno, atemporal. Ambientado na Grande Guerra, podemos situalo en calquera guerra. A protagonista é a morte, ameaza constante para todos os homes embarcados nos eternos conflitos armados. O único obxectivo é sobrevivir ao absurdo e a barbarie, aínda que tamén haxa que matar.

Esta auténtica obra mestra só puido ser escrita por alguén que estivo nas trincheiras. March recorre a episodios case anecdóticos, contados en primeira persoa por soldados (algúns falan despois de mortos) que nos contan distintas experiencias e sensacións, que encaixan perfectamente ata constituír unha perfecta alegación antibelicista. Arrepiante tanto polo contido como pola facilidade coa que pasamos as páxinas. É este outro dos grandes méritos do autor, consegue facernos sentir o sufrimento dos soldados e o desatino das guerras sen dramatismos nin discursos, e ademais entretenos e engánchanos desde o principio. Isto é o que hai, isto é a guerra (antes e agora).

Unos minutos más y entraremos a atacar. Oigo el tictac de mi reloj. Este silencio es peor que el bombardeo en sí. Nunca he estado bajo fuego enemigo y desconozco si podré soportarlo. No imaginaba que fuera a ser así. Quiero dar media vuelta y echar a correr. Supongo que soy un cobarde.

Non hai batallas, case nin hai un marco xeográfico, todo se centra nas impresións do vivido polos soldados. Hainos desapiadados, hainos fríos coma unha navalla, adaptados ao medio, pero a maioría reflicte a dor física e moral provocada pola matanza. E ao mesmo tempo, aí está tamén a fascinación polo extraordinario fronte a aburrida, e angustiosa, vida cotiá. Desde ao alistamento ata o campo de batalla, onde se sofre e se morre, todo é novo, fóra do común. Por iso todos quedan marcados pola experiencia traumática, e volver á rutina non é fácil. Cruzamos o océano, padecemos, matamos... para nada. Nada cambiou, só nós.

Nas trincheiras todo son palabras baleiras: patria, valores, Deus. Os inimigos (tan humanos coma nós) loitan polo mesmo, e todos rezan pola aniquilación do contrario. Pero non se pode escapar da mentira, a loita continúa, e escríbense cartas aos familiares dos soldados mortos onde se oculta o horrible e todo se enmascara coas mesmas palabras falsas e grandilocuentes. A pantomima continúa.

Estaba sentado en el despacho de la compañía escribiendo las cartas (...). Concedí a cada hombre una muerte gloriosa y romántica con unas últimas palabras pertinentes, pero al cabo de unas treinta cartas yo mismo me atragantaba con las mentiras que estaba contando. Decidí que en al menos una de las cartas diría la verdad, y esto es lo que escribí:“(...) Vivió como un animal asustado, pasando frío y hambre. Entonces, el día 6 de junio, le alcanzó un pedazo de metralla y sufrió dolores horrorosos mientras agonizaba lentamente. Nadie hubiese creído que pudiera sobrevivir aquellas tres horas, pero así fue. Pasó tres horas enteras entre gritos y maldiciones. Verá, no tenía nada a lo que aferrarse: había aprendido hacía tiempo que lo que usted misma, su madre, que tanto lo quería, le había enseñado a creer mediante unos sustantivos tan inanes como honor, valentía y patriotismo era una enorme mentira…”(...)
Me levanté, me eché a reír y rompí en pedazos la carta que acababa de escribir.

Unha estrutura narrativa áxil, orixinal, con poucas palabras, só as xustas para co sinxelo construír a mensaxe universal das (baixas) paixóns humanas. A gran pregunta é porque persoas (como William March), preparadas e coñecedoras das trampas, se presentan voluntarios e participan con entusiasmo na loucura colectiva. Hoxe e sempre só uns poucos son quen de negarse a matar a outros seres humanos cando a propaganda patrioteira invade a sociedade. As mulleres e homes que desertan son os verdadeiros heroes, o exemplo a seguir, pero a eles non se lle fan honores nin se lle levantan monumentos.

Un libro redondo, polo que narra e como o narra, que paga a pena ler máis dunha vez... A ver se aprendemos!!

Entonces me acordé de lo que me había dicho mi antiguo sargento de instrucción cuando todavía estaba en el campamento militar: 'A los soldados no les corresponde pensar –dijo-. En teoría, si supieran pensar no serían soldados. Los soldados tienen que limitarse a cumplir lo que se les dice y dejar que piensen los oficiales superiores'.'Bueno –me dije-, me imagino que no es asunto mío. Supongo que estoy aquí para cumplir órdenes'.

La guerra contra las mujeres, de Hernán Zin

O documental ‘La guerra contra las mujeres’, dirixido por Hernán Zin foi estreado no programa Documentos TV da TVE2, o pasado 1 de decembro do 2013.

Trata sobre as mulleres que padecen a guerra, vítimas invisibles en moitas ocasións das atrocidades cometidas polos machos armados. A violación como un arma máis coa que humillar e vencer ao inimigo.

Detrás deste excelente documental hai tres anos de traballo en dez países de África, Europa e América, estando protagonizado por 11 mulleres, vítimas da violencia sexual. De Bosnia ao Congo a violación de nenas e mulleres ten sido utilizada como unha estratexia de éxito nos conflitos armados, destruíndo a dignidade das mulleres e estendendo o medo na sociedade da que forman parte, pero só se considera un dano colateral.

Moitos destes crimes permanecen impunes e, as poucas condenas que se teñen producido son mínimas en relación ao dano ocasionado. Este documental pretende denunciar dita impunidade e a pasividade das institucións e da sociedade ante o uso do corpo das mulleres como un arma de guerra. É tamén unha homenaxe a todas esas mulleres que loitan por recuperar a súa dignidade e ás que traballan xunto a elas e reclaman xustiza.

En La guerra contra las mujeres soa unha canción de Bebe, composta para este filme e adicado ás protagonistas, ‘César debe morir’.

Aproveito para recomendar un filme de ficción sobre esta barbarie na Guerra de Bosnia: Grbavica, el secreto de Esma.

Encerráronme con 60 mulleres. Alí violáronme por primeira vez. Tiña 15 anos. (Leila, moza bosníaca).

Cando unha nena ou muller ten sido obxecto de violencia sexual, pensa ca súa vida terminou e lamenta non ter morto no acto. (Celine Kamwanya, psicóloga congolesa que traballa coas vítimas das guerras do Congo e Ruanda).

Charla con cinco mulleres xitanas

The Immigrant (1917), de Charles Chaplin

Documentos RNE: La I Guerra Mundial, el conflicto que cambió el mundo

Programa emitido o 11 de xaneiro do 2014 sobre a I Guerra Mundial, neste ano que se conmemora o centenario. O documental de Mamen del Cerro analiza as orixes, desenvolvemento e consecuencias do conflito. Coa intervención de historiadores como Juan Pablo Fusi e Rosario de la Torre e o xeneral na reserva Alberto Piris. Tamén conta con documentos da época, incluídas as voces do káiser Guillerme II, o presidente francés Poincaré, Lenin ou soldados que participaron na guerra.

Documentos RNE - La I Guerra Mundial, el conflicto que cambió el mundo -11/01/14

• Documentos RNE - La I Guerra Mundial, el conflicto que cambió el mundo -11/01/14

Marina Ginestà, icona da Guerra Civil

Faleceu Marina Ginestá, cuxa foto de 1936, cando tiña 17 anos, se converteu nunha icona da Guerra Civil. A foto tirouna Juan Guzmán na terraza do Hotel Colón de Barcelona, convertido en sede das Juventudes Socialistas Unificadas.

A foto simboliza o orgullo da resistencia fronte ao levantamento franquista e do protagonismo das mulleres na mesma. Con uniforme de miliciana, cun fusil que nunca volveu coller nas súas mans e coa mirada limpa e decidida. Ao fondo, a cidade na que os traballadores socialistas e anarquistas ensaiaban a utopía revolucionaria, desaparecendo os traxes e sombreiros símbolos da burguesía.

Marina traballou en distintos medios republicanos durante a guerra: “Eramos periodistas e o noso obxectivo era que non decaera a moral, difundiamos a consigna de Negrín ‘con pan ou sen pan resistir’. E criámolo”. Había que manter viva a ilusión da vitoria cando a derrota xa semellaba inevitable.

A caída de Cataluña obrigouna a exiliarse en Francia, perdendo ao seu noivo no paso dos Perineos. Cando os nazis ocuparon Francia colleu un barco para a República Dominicana, desde onde tivo que volver fuxir, perseguida por Trujillo, en 1946. Nos anos sesenta regresou a Barcelona e desde hai corenta anos residía en París.

Da foto comentou: "Din que na foto do Colón teño una mirada arrebatadora. É posible, porque conviviamos coa mística da revolución do proletariado e as imaxes de Hollywood, de Greta Garbo e Gary Cooper".

Los surcos del azar, de Paco Roca. IMPRESCINDIBLE

A noite de fin de ano tocoume pasala la casiña de Pontepedriña, e non foi mala noite grazas ao magnífico cómic de Paco Roca, que me atrapou e non puiden deixar de lelo ata a madrugada.

É un cómic de Historia, pero sobre todo é unha gran historia. Trata do exilio español durante a II Guerra Mundial, centrándoo nos recordos de Miguel Ruíz, anarquista que, no tempo presente do relato, vive en Francia. Ata a súa casa acude o propio autor para coñecer o seu pasado.

A mestría de Roca consegue crear unha historia de vida, unha biografía entrañable, fascinante, mesmo intrigante. Unha vez máis, o autor de obras imprescindibles como Engurras ou El invierno del dibujante, é quen de crear personaxes cheos de humanidade, con entidade propia, facilmente recoñecibles, próximos e atractivos. É isto ocorre non só co protagonista, senón tamén cos secundarios coma o veciño de Miguel na actualidade ou cos compañeiros que viviron con el o drama do exilio e da II Guerra Mundial. Para min esta é o principal valor de Roca, a capacidade, só ao alcance dos elixidos, para construír personalidades auténticas coas que é imposible non sentir empatía e simpatía. O que tamén nos ocorre cando o propio autor se converte nun personaxe máis, como acontece neste cómic ou no divertidísimo Memorias de un hombre en pijama.

O que, desde o meu punto de vista, fai desta banda deseñada algo excepcional na brillante carreira de Paco Roca é o ritmo narrativo. Consegue o tempo exacto en cada momento para poñernos a bailar, con suavidade, ata o final. E, ao rematar, laiámonos porque deixou de soar esa melodía perfecta. A limpeza do debuxo e o poder evocativo do texto encaixan coma unha luva no noso maxín. O contacto coa realidade pasada é doado, porque (ao igual que Albert e seus fillos) o que conta Miguel é tan emocionante que non podemos ficar indiferentes.

Coñecer e comprender as aspiracións e vivencias dos exiliados republicanos é fundamental para a nosa dignidade como pobo. Desde as palabras de Antonio Machado que dan título a obra: ‘Para que llamar caminos a los surcos del azar’, non hai páxina que non sexa unha homenaxe reivindicativa, xusta e necesaria dos homes e mulleres que non renunciaron aos seus ideais a pesar do maltrato sufrido polos fascistas (non só os franquistas), e o desprezo e o esquecemento dos propios aliados. Coñecer e recoñecer a súa loita debe ser un orgullo para os españois de hoxe, aínda que moitos aínda prefiran a herdanza vergonzosa do nacionalcatolicismo.

Paco Roca consegue tamén, a partir dun enorme traballo de documentación, transmitirnos a verdade do vivido por eses homes, unindo realidade e ficción, pero sen caer no aburrido academicismo ou na obsesión polos datos. Afástase do panfletario (non eran santos, claro!) e da hipocrisía do politicamente correcto. Ninguén é perfecto pero os grandes cabróns, nocivos para a humanidade, eran os fascistas, e os grandes traidores á democracia foron a chamada Francia Libre e as potencias aliadas, que utilizaron aos republicanos españois na ‘liberación’ de Francia, pero deixaron que Franco se consolidase no poder en España. A gran frustración de Miguel e seus compañeiros de La Nueve, obrigados a renunciar aos seus ideais para seguir vivindo... desenganados e amargados.

Todo se resolve de xeito maxistral e sorprendente, como en todas as boas historias, o enigma de Miguel non era, nin máis nin menos, cunha historia de amor. Pura vida. En definitiva, unha banda deseñada de obrigada lectura, magnífica pola súa execución e pola súa finalidade, que nos permite aprender entreténdonos. Unha auténtica lección.

Documental: La nueve